آیا ایران توانایی تولید واکسن دارد؟
واکسن کرونا؛ آیا ایران توانایی ساخت واکسن را دارد؟
۳ دی ۱۳۹۹ - ۲۳ دسامبر ۲۰۲۰
واکسن ایرانی کرونامنبع تصویر،HNIKIMALEKI TWITTER
مقام‌های مختلف در ایران از مدتی پیش بارها اعلام کرده‌اند که ساخت و تولید حداقل هشت واکسن کرونا در "دوازده شرکت دانش‌بنیان" را با استفاده از فناوری‌های گوناگون و پیشرفته پیش می‌برند. در روزهای اخیر گفته شد واکسن یک یا دو شرکت دانش‌بنیان ساخته مجوز مرحله اول کارآزمایی بالینی و یا همان آزمایش انسانی را گرفته‌اند.
به گفته دکتر مصطفی قانعی، دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ایران، یکی از این واکسن‌ها را شرکت شفافارمد با نظارت بنیاد برکت ستاد اجرایی فرمان امام از ویروس کرونای غیرفعال ساخته و "مشابه واکسن شرکت چینی سینوواک" است.
دکتر کیانوش جهانپور، سخنگوی وزارت بهداشت در توییتی، نوشت کمیته اخلاق در پژوهش این وزارت مجوز برای آزمایش انسانی این واکسن را صادر کرده و محقق اصلی این کارآزمایی بالینی دکتر مینو محرز است.
واکسن کرونا؛ هر آنچه لازم است شما بدانید
کرونا و واکسن‌هایش؛ پاسخ به پرسش‌های مخاطبان
واکسیناسیون کرونا؛ زندگی به حالت سابق برمی‌گردد؟
آینده کرونا؛ سیر همه‌گیری و سناریوهای احتمالی
واکسن کرونا
گزارش‌‌های دیگر از شروع قریب‌الوقوع آزمایش انسانی چند واکسن دیگر خبر داده و گفته‌اند که ایران چند واکسن کرونای آزمایشی را به ثبت سازمان بهداشت جهانی رسانده است.
ساخت، آزمایش، اخذ مجوز و تولید انبوه واکسن‌های جدید بی‌خطر، با کارایی زیاد و کیفیت همگون از چالش‌های بزرگ صنایع داروسازی امروز دنیاست. در اینجا سعی شده در نبود یا عدم ارائه اطلاعات تخصصی و گزارش‌ها و مقالات علمی مربوط به واکسن‌های کرونای ایرانی، با مرور این چالش‌ها، این اخبار را در حد امکان راستی‌آزمایی کنیم.
چالش‌های اصلی ساخت و تولید واکسن‌های جدید
برای گرفتن مجوز، یک واکسن جدید باید از مراحل مختلفی بگذرد که هر کدام چالش و دشواری‌های خاص خود را دارند.
line
مراحل تولید واکسن بطور خلاصه:
۱. انتخاب فناوری برای طراحی و ساخت واکسن، برای مثال استفاده از فناوری ویروس حامل یا ام‌آر‌اِن‌اِی.
۲. مرحله پیش-بالینی شامل آزمایش‌های سلولی-مولکولی و حیوانی و ارزیابی سمیت واکسن و مواد همراه آن
۳. کارآزمایی بالینی شامل سه مرحله آزمایش انسانی
۴. استاندارد‌سازی خط تولید، ایمنی تولید، یک‌دستی محصول و گرفتن مجوز از نهادهای مرجع ملی و بین‌المللی شناخته‌شده مثل سازمان غذا و داروی آمریکا یا اتحادیه اروپا برای بررسی سلامت و کارایی آن
۵. تولید انبوه، انبار کردن و زنجیرهٔ پخش
۶. نظارت مستمر بر عوارض جانبی و کارایی واکسن
line
امروزه بسیاری از شرکت‌های اصلی و بزرگ واکسن‌سازی علاوه بر سرمایه‌گذاری بسیار در پژوهش، برای ابداع و نوآوری با نهادهای دانشگاهی و شرکت‌های دانش‌بنیان کوچکتر همکاری می‌کنند یا گاهی این شرکت‌ها را می‌خرند.
برای مثال شرکت عظیم آمریکایی فایزر برای تولید واکسن کرونا با شرکت دانش‌بنیان آلمانی بیو‌‌اِن‌تک همکاری کرد که روی فناوری ام‌آر‌اِن‌اِی برای طراحی و ساخت واکسن کار می‌کرد. شرکت بزرگ داروسازی بریتانیایی-سوئدی اَسترازِنِکا از همکاری با انستیتوی جنر دانشگاه آکسفورد از فناوری آدنوویروس حامل برای تهیه واکسن کرونای خود سود جست.
چنین شرکت‌های دانش‌بنیانی را معمولا دانشمندان و پژوهشگرانی تاسیس می‌کنند که سعی دارند ابداع یا نوآوری‌های خود را به بهره‌برداری برسانند. بنابراین بنیانگذاران این شرکت‌ها اغلب از محققان نامی یا پیشرو در زمینه کار خود هستند.
این سوابق براحتی در وبسایت این شرکت‌ها در دسترس است و پیشینه کارها و مقاله‌های پژوهشی و علمی این محققان و شرکت‌ها قابل سنجش و داوری است.
برای مثال اُگور شاهین یکی از بنیانگذاران اصلی شرکت دانش بنیان بیوان‌تک که واکسن کرونای شرکت فایزر را طراحی کرده‌است پروفسور نوآوری‌آوری‌های زیستی در دانشگاه گوتنبرگ ماینتز آلمان و از پیشروان فناوری درمانی ام‌آرا‌ن‌ای است.
همینطور پروفسور سارا گیلبرت در دانشگاه آکسفورد که با همکاری با شرکت استرازنکا از فناوری آدنوویروس حامل برای تولید واکسن کرونا استفاده می‌کند از پیشتازان این رشته پژوهشی-کاربردی است.
واکسن کرونای اسپوتنیک پنج را هم انستیتوی گامالیای روسیه ساخته که سابقه آن در تحقیقات و ساخت واکسن، از جمله واکسن‌های ابولا و مرس در وبسایت این موسسه درج شده و قابل بررسی و ارزیابی است.
شرکت‌های دانش‌بنیان
حال نگاهی می‌اندازیم به سه شرکت دانش‌بنیان ایرانی، شفا فارمد، هوم‌ایمن و بیوسانفارمد که گفته شده در حال ساخت واکسن کرونا هستند.
البته به گفته دکتر سعید نمکی وزیر بهداشت "حدود پنج و نیم میلیون دز واکسن در قالب قرارداد مشترک تولید با یکی از کمپانی‌های صاحب نام جهانی" تامین خواهد شد. مشخص نیست آیا شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در این پروژه نقش دارند و اگر دارند کدامیک.
شرکت شفافارمد ظاهرا کارش از بقیه جلوتر است و واکسن کرونایش وارد مرحله اول آزمایش انسانی شده است. از مراجعه به سایت رسمی این شرکت چنین بنظر می‌آید که تنها در تولید و توزیع آنتی‌بیوتیک فعال بوده است و هیچ سابقه پیشین یا کنونی از تحقیق درباره هیچ نوع واکسن دیگری یا ساخت واکسن کرونا در آن موجود نیست.
سایت شرکت گروه دارویی برکت که شفافارمد از زیر گروه‌های آن است هم این را تایید می‌کند که این شرکت تنها در تولید آنتی‌بیوتیک فعال بوده است. در سایت شفافارمد هیچ اطلاعاتی از تیم تحقیق و ساخت واکسن نیست، هیچ اطلاعات علمی در باره پروژه‌های تحقیقاتی ساخت واکسن کرونا یا نتایج اولیه آزمایش حیوانی دیده نمی‌شود.
بنا به اخبار، اساس این واکسن مثل واکسن شرکت‌های سینوواک و سینوفارم چین بر ویروس کشته‌شده است. اگرچه نتایج مرحله آخر آزمایش انسانی این واکسن‌ها هنوز منتشر نشده اما قرار است بزودی منتشر شوند؛ البته نتایج آزمایش‌های حیوانی و مراحل اول و دوم آزمایش انسانی این واکسن‌ها با همکاری دانشگاه‌های مطرح چین پیشتر در نشریات معتبر انتشار یافته‌اند.
ورود محموله واکسن کرونای شرکت سینوواک چین به برزیل
منبع تصویر،EPA
توضیح تصویر،
ورود محموله واکسن کرونای شرکت سینوواک چین به برزیل برای مرحله سوم کارازمایی بالینی آن
ما نتوانستیم هیچ گزارش یا مقاله پژوهشی پیدا کنیم که شرکت شفافارمد در زمینه واکسن از جمله پروژه ساخت واکسن کرونا منتشر کرده باشد. انتشار نتایج اولیه آزمایش واکسن از نظر کارایی و بی‌خطر بودن پیش‌نیاز راه‌یابی واکسن به مرحله آزمایش انسانی است. مشخص نیست چرا پژوهشگران شفافارمد یا همکاران دانشگاهی آنها نیازی به انتشار این نتایج ندیده‌اند.
بر اساس فناوری استفاده شده در این واکسن و به زعم کارشناسانی که بی‌بی‌سی فارسی با آنها صحبت کرده محتمل این است که در عمل چین خط تولید واکسن مبتنی بر ویروس غیرفعال را راه‌اندازی کند که با نام شرکت شفافارمد عرضه خواهد شد. اگر چنین است این سوال مطرح می‌شود چرا ایران بجای انجام آزمایش انسانی از مرحله اول، بخشی از مرحله سوم آزمایش انسانی واکسن سینوواک چین را مثل ترکیه به کشور خود منتقل نکرد.
از "دوازده شرکت" دانش‌بنیانی که گفته شده در ساخت واکسن کرونا فعالند به نام همه اشاره نشده است اما بجز شرکت شفافارمد، از شرکت دانش‌بنیان هوم ایمن زیست‌فناور نام برده شده که قرار است با همکاری شرکت بیوسانفارمد وابسته به مجموعه دارویی برکت دو نوع واکسن نوترکیب کرونا، مبتنی بر ویروس سرخک و آدنوویروس ۵ تولید کند.
هیچ‌یک از واکسن‌های مطرح اصلی و در خط مقدم تولید (فایزر/بیوان‌تک، مدرنا/موسسه ملی سلامت آمریکا، استرازنکا/دانشگاه آکسفورد، اسپوتنیک پنج روسیه و حداقل پنج واکسن ساخت چین از جمله واکسن‌های سینوفارم، سینوواک و کَنسینوی چین) از ویروس سرخک برای تولید واکسن کرونا استفاده نکرده‌اند.
البته ایده استفاده از ویروس سرخک در تولید واکسن‌های کرونایی از سال ۲۰۰۸ در انتشارات علمی مطرح بوده و تلاش‌های بین‌المللی برای استفاده از این فناوری برای ساخت واکسن کرونا با جلوداری انستیتو پاستور فرانسه در جریان است.
واکسن کرونا
شرکت کنسینو هم با همکاری ارتش چین از فناوری آدنوویروس پنج برای تولید واکسن کرونا بهره برده و نتایج مرحله دوم آزمایش انسانی خود را در نشریه پزشکی لنست منتشر کرده است. یکی از دو نوبت واکسن اسپوتنیک پنج هم با استفاده از آدنوویروس پنج ساخته شده است و دیگری با استفاده از آدنویروس ۲۶.
سایت هوم‌ایمن زیست‌فناور تنها یک صفحه معرفی خلاصه دارد: گروهی از اعضای هئیت علمی انستیتوی پاستور و دانشگاه علوم پزشکی ایران از سال ۱۳۹۳ در این شرکت مشغول تحقیق در باره استفاده از ویروس‌های نوترکیب در درمان و پیشگیری هستند و در حال حاضرروی دو پروژهٔ متفاوت، ساخت واکسن کرونا با استفاده از ویروس سرخک و آدنوویروس ۵ متمرکزند.
اما هیچ نوع اطلاعاتی در زمینه گروه پژوهشی و دستاوردها و یا مقاله‌های علمی آنها در این سال‌ها ارائه نشده است و در نبود اسامی پژوهشگران و دانشمندان این شرکت، جستجوی اعتبار علمی کارهای آنها در جستجوگرهای مقالات علوم زیست‌پزشکی مانند پاب‌مد و Googlescholar میسر نیست. جستجوی نام این شرکت برای مقاله‌های منتشره نیز نتیجه‌ای نداشت.
در جستجوی مقاله‌های پژوهشی با موضوع استفاده از حامل آدنوویروس ۵ بعنوان حامل واکسنی در پاب‌مد هیچ مقاله‌ای مربوط به ایران یا شرکت هوم‌ایمن یافت نشد.
نام شرکت بیوسانفارمد وابسته به بنیاد برکت، بعنوان همکار پروژه واکسن کرونای شرکت هوم‌ایمن اعلام شده است. در سایت سازمان بهداشت جهانی نام بیوسانفارمد در لیست شرکت‌ها و گروهای در حال ساخت واکسن کرونا دیده می‌شود اما این سازمان در همین صفحه بروشنی تاکید می‌کند که این لیست تنها برای اطلاع‌رسانی در باره تلاش‌های جهانی در ساخت واکسن کروناست و به هیچ‌وجه نباید حمل بر صحه‌گذاشتن به این پروژه‌ها یا تایید اعتبار گروه‌های مدعی و کیفیت واکسن آنها شود.
